Als een ijzeren ring omgeven belangenorganisaties het Binnenhof in Den Haag, en het public affairs vak is in rap tempo onderdeel geworden van de Haagse politieke bedrijfsvoering. De Europese Unie heeft lobbyen zichtbaar gemaakt met het EU-transparantieregister, maar Nederland is niet transparant over haar lobbyactiviteiten, en regulering ontbreekt. Ondanks een tik op de vingers van de anti-corruptiewaakhond van de Raad van Europa, GRECO, voor gebrek aan openheid, vinden lobbyactiviteiten in politiek Den Haag nog steeds plaats in het duister. De Open State Foundation zet zich daarom in om lobbytransparantie te bevorderen én het Haagse lobby landschap inzichtelijker te maken.

Lobby in daglicht

Tijdens de formatie van het nieuwe kabinet blijkt opnieuw: openheid in politieke besluitvorming is geen vanzelfsprekendheid en een nieuwe, open, bestuurscultuur is hard nodig. Terugblikkend op de vorige formatie bleek dat het grote bedrijfsleven een goede ingang heeft bij de politieke top; premier Rutte kwam ineens met afschaffing van de dividendbelasting die, naar later bleek, achter de schermen ingestoken was door Shell en Unilever. En dat terwijl de Tweede Kamer juist had gepoogd de lobby richting Haagse politieke besluitvorming transparanter te maken met de initiatiefnota “Lobby in daglicht”.Nu het aantal public affairs-bureaus snel groeit en oud-politici regelmatig terugkomen op het Binnenhof als belangenvertegenwoordiger is het belangrijk om lobby opnieuw in het daglicht te zetten.

Open Lobby-tool

Klopt het beeld dat het grote bedrijfsleven vaak met de politiek om tafel zit? En worden alle externe afspraken inderdaad gerapporteerd? Uit data-analyse en interviews kwam een verontrustend beeld naar voren. Open State Foundation ontwikkelde een online-tool, genaamd Open Lobby, dat door automatische webscraping de agenda’s van ministers openstelt voor analyse. Met deze methode worden alle gegevens automatisch van de Rijksoverheidwebsite gehaald en worden de geregistreerde agenda- afspraken op Open Lobby gevisualiseerd en doorzoekbaar gemaakt.

De zoekfunctie biedt iedereen de mogelijkheid om op specifieke bedrijven, ministeries en bewindspersonen te zoeken. Doordat de informatie direct van de agenda van de Rijksoverheid gescraped wordt, biedt de tool een systematische manier om onderzoek te doen naar lobbyen in Nederland, voor zowel politici, maatschappelijke organisaties, onderzoeksjournalisten en burgers. De reikwijdte van Open Lobby situeert zich daarmee in de bredere context van het Nederlandse lobbylandschap en de ambitie om een level playing field tussen partijen te creëren waarin representatie van verschillende belangen in de samenleving centraal staat.

Daarnaast is de tool een schreeuw om meer transparantie vanuit de overheid. De omvang van de geregistreerde afspraken staat haaks op de aantallen dat belanghebbenden daadwerkelijk om tafel zitten. Ondanks de invoering van de Uitvoeringsrichtlijn Openbare agenda’s in 2018, is er een sterke differentiatie tussen geregistreerde afspraken van verschillende ministeries. Het lage aantal gerapporteerde afspraken van ministeries met externe belanghebbenden, zoals bijvoorbeeld het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, laten zien dat ministers het niet nauw nemen met deze agenda-registratie plicht. Daarmee brengt het onderzoek van Open State Foundation en de tool Open Lobby niet alleen toegang tot bewindspersonen in kaart, maar legt het ook de duim op de zere plek: de Nederlandse overheid rapporteert te weinig over haar lobbyactiviteiten en is daarmee niet controleerbaar.

Onderzoek naar het Nederlandse lobbylandschap

Op basis van de Open Lobby-tool voerde Open State Foundation dit voorjaar een onderzoek uit naar het Nederlandse lobbylandschap aan de hand van de agenda’s van bewindspersonen. Het onderzoek dat projectmedewerker Rosa Juffer uitvoerde, financieel gesteund door Stichting Democratie & Media, toont aan dat het bedrijfsleven het ‘lobby-speelveld’ domineert (1) en lobby transparantie en regulatie achterblijft (2).

Een duik in de ministeriële agenda’s leert dat de bedrijfswereld het Nederlandse lobbylandschap domineert. Individuele bedrijven zitten het vaakst om tafel bij bewindspersonen: 26,6% van de tijd, gevolgd door 20,5% afspraken door ondernemersverenigingen. Dit staat tegenover de 7,8% van NGO’s (maatschappelijke groeperingen). Daarnaast laten details zien dat een elitegroep van grote bedrijven als Ahold, AirFrance-KLM, Akzo-Nobel, ABN- AMRO, AEGON, Facebook, ING, KPN, Nederlandse Spoorwegen, PostNL, Pensioen Zorg & Welzijn, Rabobank, Schiphol, Tata Steel, TenneT, Unilever en Vodafone vaker om tafel zitten dan andere bedrijven binnen deze categorie.

Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat veel niet wordt gerapporteerd en daarmee niet controleerbaar is. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit rapporteert de minste externe contacten, terwijl “het ministerie wordt plat-gelobbyd door boerenorganisaties, tuinbouworganisaties, de agroindustrie en – met minder succes – groene organisaties,” aldus oud-minister Dijsselbloem die aan het onderzoek meewerkte en aangaf dat deze cijfers dus niet volledig kloppen. Daarnaast worden veel contacten niet opgenomen in de openbare agenda’s vanwege het (beurs)gevoelige karakter, zoals bijvoorbeeld bij KLM het geval is.

Het lobby-onderzoek heeft begin april tot veel media-aandacht geleid: o.a. het NRC Handelsblad publiceerde het onderzoek op de voorpagina en ook de Volkskrant weidde aan het gebrek aan transparantie over lobby een artikel. Mede hierdoor is het onderwerp opnieuw onder de politieke aandacht gekomen en zijn er Kamer-vragen ingediend.

Aanbevelingen en actiepunten

Lobby-transparantie en regulatie blijft in Nederland achter. Zo kennen wij geen transparantie-register waarin lobbyisten zich verplicht moeten registreren en waar alle externe ontmoetingen zichtbaar zijn, zoals bijvoorbeeld de VS of bij de EU Commissie. Nederland kan daar een voorbeeld aan nemen om daarmee het maatschappelijk vertrouwen in politiek en besluitvorming te vergroten.

Concreet:

• Maak een einde aan het vrijblijvende karakter van het openbaar maken van de ministeriële agenda’s. Registreer alle lobby-afspraken en externe contacten, ook telefoongesprekken en andere ontmoetingen. Kijk verder naar regulatie die de openheid van lobby activiteiten bevordert.
• Streef naar een werkelijk afspiegeling van de maatschappij bij het maken van afspraken met externen en beperk je niet tot (een klein groepje van) het bedrijfsleven.