Belangenorganisaties zijn niet weg te denken uit politiek Den Haag. In principe is daar niets mis mee. Dat de overheid open staat voor input van buitenaf is immers een essentieel onderdeel van de democratie. Maar dan moet het wel inzichtelijk zijn welke organisaties bij welke bewindspersoon om de tafel zitten, en wat voor input zij leveren. Dat is waar het nu mis gaat in Nederland: het is onnavolgbaar welke belangenbehartigers toegang hebben tot de macht, want er is geen lobbyregister en bewindspersonen houden hun openbare agenda’s slecht bij. Dus is het de hoogste tijd dat vage richtlijnen plaats maken voor duidelijke wetgeving, en daar zet Open State Foundation zich voor in.
Niet alleen Open State is niet tevreden met de manier waarop lobby op dit moment (nauwelijks) gereguleerd wordt in Nederland. Zo heeft de anti-corruptiewaakhond van de Raad van Europa – GRECO – Nederland herhaaldelijk een tik op de vingers gegeven voor het niet uitvoeren van GRECO’s aanbevelingen op het gebied van lobbytransparantie.
Lobbyregister
Ook Kamerleden vinden dat er verandering moet plaatsvinden. In 2021 diende Kamerlid Dassen (Volt) een motie in voor de invoering van een lobbyregister, die met een meerderheid werd aangenomen. Nadat er een jaar later nog een tweede motie werd aangenomen in de Kamer om het kabinet op te roepen uitvoering te geven aan de eerdere motie, heeft voormalig minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Hanke Bruins Slot het lobbyregister afgeschoten. De reden: het begrip ‘lobbyist’ is te moeilijk te definiëren en een register zou alleen maar drempels opwerpen om met bewindspersonen in gesprek te gaan.
Open State heeft herhaaldelijk gewezen op andere landen die deze argumenten ontkrachten. Zo zijn er genoeg Europese landen – met Ierland als schoolvoorbeeld – die een lobbyregister hebben opgezet voor wie de definitie geen obstakel was. Ook zijn er geen aanwijzingen dat het gebruik van zo’n register mensen uitsluit van toegang tot de macht. Ook is door de Raad van Europa het begrip lobbyist al uitgewerkt
Openbare agenda’s van bewindspersonen
In haar afwijzing van het lobbyregister stelde voormalig minister Bruins Slot voor om de agenda’s van bewindspersonen – die in te zien zijn op Rijksoverheid.nl – als alternatief te gebruiken. Echter, uit eerder onderzoek van Open State bleek dat deze agenda’s slecht worden bijgehouden. In 2022 voldeden slechts 64% van de openbaar gemaakte agenda-afspraken aan de richtlijnen. Deze richtlijnen stellen dat in elk agenda-item een gesprekspartner, het onderwerp van gesprek en een contactpersoon vermeld staan. In het voorjaar van 2023 beloofde minister Bruins Slot verbetering, zodat de openbare agenda’s als goed alternatief voor het lobbyregister konden dienen. In november 2023 maakte Open State de balans weer op. De conclusie: eind 2023 zijn de agenda’s van bewindspersonen nóg minder transparant dan het jaar ervoor. Zo werd bij slechts 12% van de afspraken zowel het onderwerp als een gesprekspartner geregistreerd. De slechte uitvoering van de openbare agenda’s – ook nadat minister Bruins Slot verbetering had beloofd – laat zien dat het geen goed alternatief is voor een wettelijk lobbyregister.
Onderzoek: grote verschillen tussen lobbyregels van provincies
In aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen van maart 2023 deed Open State samen met de Volkskrant onderzoek naar het integriteitsbeleid van provincies. Na de gedragscodes van alle 12 provincies doorgespit te hebben, stelden we de Transparantie Index op. Deze bestaat uit zes categorieën die essentieel zijn voor lobbytransparantie: hoe recent de gedragscode is, de afkoelperiode, aanstellingsregels, nevenfuncties, openbare agenda’s en schenkingenregisters. Gebaseerd op de gedragscodes en gesprekken met provincies over hun integriteitsbeleid zijn voor elke categorie punten toegekend. Provincie Limburg kwam als beste uit de test, en de provincie Noord-Holland als slechtste. Wil je meer weten over dit onderzoek? Lees het hier.
Tools: open lobby en open draaideur
Naast het aansporen van de overheid om transparanter te zijn over lobbyactiviteiten, bouwt Open State ook zelf digitale tools. Zo maken we eigenhandig de Nederlandse lobbywereld transparanter.
Bijvoorbeeld met onze ‘Open lobby’-tool. Deze tool ‘scrapet’ de agenda’s van ministers van Rijksoverheid.nl, en maakt de agenda-afspraken visueel en doorzoekbaar. De zoekfunctie biedt iedereen de mogelijkheid om op specifieke bedrijven, ministeries en bewindspersonen te zoeken. De doorzoekbaarheid van de agenda-afspraken van bewindspersonen maakt analyse mogelijk. Op basis van deze tool deed onze oud-projectmedewerker Rosa Juffer voor haar masterscriptie onderzoek naar het Nederlandse lobbylandschap, financieel gesteund door Stichting Democratie & Media. Uit dit onderzoek bleek dat (1) het bedrijfsleven het lobby-speelveld domineert en (2) lobbytransparantie en regulering achterblijft.
Met onze ‘Open draaideur’-tool maken we de politieke draaideur inzichtelijk. Vaak komen bewindspersonen na hun kabinetsperiode weer terug op het Binnenhof, maar dan in de hoedanigheid van belangenbehartiger. Dit kan een ongelijk speelveld creëren, omdat ex-bewindspersonen veel kennis hebben over de gang van zaken. Om meer grip te krijgen op de politieke draaideur in Nederlandse politiek, heeft Open State van alle ex-Kamerleden en bewindspersonen tussen 2010 en 2021 in kaart gebracht. In de nabije toekomst willen we deze tool weer up to date te hebben.
Naast het bouwen van de Open draaideur-tool heeft Open State ook input gegeven op het wetsvoorstel gewezen bewindspersonen. Deze wet moet een afkoelperiode van twee jaar introduceren waarin oud-bewindspersonen niet mogen lobbyen bij hun oude ministerie of op aanpalende beleidsterreinen. Momenteel ligt dit voorstel bij de Raad van State. Ook schreven we een opinieartikel in de Volkskrant om aandacht te vragen voor de volop draaiende draaideur.
Een mooi initiatief dat deze verschillende elementen van lobbytransparantie omvat is de initiatiefnota van Kamerleden Omtzigt en Dassen over wettelijke maatregelen om de integriteit bij bewindspersonen en de ambtelijke top te bevorderen. Open State heeft aan deze initiatiefnota meegewerkt, dat pleit voor een wettelijke verankering van integriteitsregels. Hieronder vallen de afkoelperiode, de gedragscode en het lobbyregister. Ondanks deze goede initiatiefnota blijft de lobby-regelgeving en -transparantie in Nederland achter. We zouden een voorbeeld moeten nemen aan landen zoals Ierland en de Verenigde Staten, of de Europese Commissie, waar verschillende transparantie-regels rondom lobby wel goed functioneren.
