Belangenorganisaties zijn niet weg te denken uit politiek Den Haag. In principe is daar niets mis mee. Dat de overheid open staat voor input van buitenaf is immers een essentieel onderdeel van de democratie. Maar dan moet het wel inzichtelijk zijn welke organisaties bij welke bewindspersoon om de tafel zitten, en wat voor input zij leveren. Dat is waar het nu mis gaat in Nederland: het is onnavolgbaar welke belangenbehartigers toegang hebben tot de macht, want er is geen lobbyregister en bewindspersonen houden hun openbare agenda’s slecht bij.

Lobby-schandalen

Lobbyist worden voor energiebedrijven na een ministerschap van Infrastructuur – in Nederland leidde dit in 2023 tot ophef rond Cora van Nieuwenhuizen (VVD). Helaas is dit geen op zichzelf staand geval. Ons land kent een reeks van dergelijke lobbyschandalen. Zo lobbyde voormalig Eurocommissaris Neelie Kroes in het geheim voor het Amerikaanse bedrijf Uber in 2015 en 2016. Een ander voorbeeld is CDA-Kamerlid Raymond Knops: eerst plaatsvervangend lid van de Defensiecommissie in de Tweede Kamer, en nu aan het hoofd van een lobbyorganisatie voor de wapenindustrie.

Openbare agenda’s vs lobbyregister

Diverse ons omringende landen zoals Duitsland, Frankrijk en Oostenrijk kennen al een lobbyregister, maar Nederland loopt hier nog achter. Bij een lobbyregister worden de afspraken verplicht door beide partijen genoteerd volgens een vast format, zowel door de bewindspersoon als de lobbyist. Bij de openbare agenda’s worden de afspraken alleen genoteerd door de bewindspersonen, wat in de praktijk vaak niet (goed) gebeurt. Nederland kent een rijk verleden aan initiatiefnota’s, moties en adviezen waarin aangedrongen wordt op meer transparantie rondom de lobby. Toch worden deze alsmaar genegeerd of maar minimaal ingewilligd.

Zo werden er in het vorige kabinet afspraken gemaakt om de openbare agenda’s nauwgezet bij te houden volgens de Uitvoeringsrichtlijn Openbare agenda bewindslieden (zie o.a. brief aan de Tweede Kamer van 3 mei 2023). Dit nadat de Tweede Kamer meermaals heeft aangedrongen op het goed bijhouden van de openbare agenda’s (motie Sneller/Bromet 2021) en het instellen van een lobbyregister (motie Dassen c.s. 2021; initiatiefnota Dassen/Omtzigt 2022). Desondanks heeft voormalig minister Hanke Bruins Slot het lobbyregister afgeschoten – op basis van drogredenen: het begrip ‘lobbyist’ zou te moeilijk te definiëren zijn en een register zou alleen maar drempels opwerpen om met bewindspersonen in gesprek te gaan.

Hoe staat het er nu voor met de lobbytransparantie?

Onder het huidige kabinet werken we dus nog altijd met de achterhaalde openbare agenda’s, terwijl kabinet Schoof juist beloofde in te zetten op goed bestuur en het herstel van vertrouwen. Dit gaat vanaf de start al direct mis. De Uitvoeringsrichtlijn Openbare agenda’s bewindslieden stelt dat elk agenda-item een gesprekspartner, het onderwerp van gesprek en een contactpersoon moet vermelden. In de eerste twee maanden na de aanstelling werden echter slechts 13% van de afspraken met externe partijen in de agenda’s compleet geregistreerd volgens de uitvoeringsrichtlijn. Ondanks de belofte op beterschap door minister-president Schoof en minister Uitermark zagen de twee daaropvolgende maanden slechts een minimale stijging van compleet geregistreerde afspraken naar 21%. De slechte uitvoering van de openbare agenda’s – ook nadat er meermaals verbetering is beloofd – laat zien dat het geen goed alternatief is voor een wettelijk lobbyregister.

Openbare agenda’s van bewindspersonen

Onder voormalig minister Hugo de Jong is er besloten een evaluatie te laten uitvoeren door prof. Caeleste Braun en dr. Bert Fraussen van de Universiteit Leiden over de inzet onder de aangescherpte uitvoeringsrichtlijnen voor het bijhouden van de openbare agenda’s. Dit als reactie op het rapport van de anti-corruptiewaakhond van de Raad van Europa – GRECO, die Nederland op de vingers tikt voor het niet uitvoeren van GRECO’s aanbevelingen op het gebied van lobbytransparantie. Voormalig minister De Jong liet weten de uitkomst van het onderzoek zeer serieus te nemen.

De onderzoekers onderstrepen de uitkomsten van diverse Open State-onderzoeken en concluderen dat de huidige instrumenten onvoldoende transparantie verschaffen over de toegang van externen tot beleidsmakers, de beleidsinbreng van deze externen en de belangenafwegingen die beleidsmakers maken. Daarom bevelen zij de invoering van een transparantieregister (lobbyregister) aan, waarin zowel belangenorganisaties als bewindspersonen verplicht worden hun contacten te registreren.

Toch besluit minister Uitermark, onder kritiek van de Tweede Kamer, het advies naast zich neer te leggen. Uitermark geeft aan dat zij een transparantieregister niet proportioneel vindt, omdat zij verwacht dat de bestaande instrumenten, zoals het publiceren van openbare agenda’s en lobbyparagrafen, na doorvoering van de aanbevelingen van Braun en Fraussen voldoende verbeterd zullen worden om transparantie te waarborgen. Een onbegrijpelijk besluit, aangezien keer op keer is gebleken dat beloften tot beter bijhouden van de openbare agenda’s geen effect heeft gehad.

Onderzoek: grote verschillen tussen lobbyregels van provincies

In aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen van maart 2023 deed Open State samen met de Volkskrant onderzoek naar het integriteitsbeleid van provincies. Na de gedragscodes van alle 12 provincies doorgespit te hebben, stelden we de Transparantie Index op. Deze bestaat uit zes categorieën die essentieel zijn voor lobbytransparantie: hoe recent de gedragscode is, de afkoelperiode, aanstellingsregels, nevenfuncties, openbare agenda’s en schenkingenregisters. Gebaseerd op de gedragscodes en gesprekken met provincies over hun integriteitsbeleid zijn voor elke categorie punten toegekend. Provincie Limburg kwam als beste uit de test, en de provincie Noord-Holland als slechtste. Wil je meer weten over dit onderzoek? Lees het hier.

Open Lobby tool en petitie lobbyregister

Naast het aansporen van de overheid om transparanter te zijn over lobbyactiviteiten, bouwt Open State ook zelf digitale tools. Zo maken we eigenhandig de Nederlandse lobbywereld transparanter.

Open State is een petitie gestart met een dringend verzoek aan de regering om met spoed een lobbyregister in te stellen en verplicht te maken voor alle bewindslieden. Dit nadat de Tweede Kamer heeft aangedrongen op het instelling van een lobbyregister en het kabinet alsnog besloten heeft een lobbyregister af te wijzen.

Open State heeft input gegeven op het wetsvoorstel gewezen bewindspersonen. Deze wet moet een afkoelperiode van twee jaar introduceren waarin oud-bewindspersonen niet mogen lobbyen bij hun oude ministerie of op aanpalende beleidsterreinen. Ook schreven we een opinieartikel in de Volkskrant om aandacht te vragen voor de volop draaiende draaideur.

Een mooi initiatief dat deze verschillende elementen van lobbytransparantie omvat is de initiatiefnota van Kamerleden Omtzigt en Dassen over wettelijke maatregelen om de integriteit bij bewindspersonen en de ambtelijke top te bevorderen. Open State heeft aan deze initiatiefnota meegewerkt, dat pleit voor een wettelijke verankering van integriteitsregels. Hieronder vallen de afkoelperiode, de gedragscode en het lobbyregister. Ondanks deze goede initiatiefnota blijft de lobby-regelgeving en -transparantie in Nederland achter. We zouden een voorbeeld moeten nemen aan landen zoals Ierland, of de Europese Commissie, waar verschillende transparantie-regels rondom lobby wel goed functioneren.

Tijdlijn Lobbytransparantie