De roep om goed bestuur en transparantie bracht bij de vorige verkiezing een politieke aardverschuiving teweeg. Toch lijkt er in twee jaar weinig veranderd. Er is nog geen lobbyregister, het algoritmeregister blijft vrijblijvend, en de Woo-doorlooptijden zijn verder opgelopen. De komende verkiezing biedt een nieuwe kans. Een kans om de belofte van een open overheid concreet te maken. Maar welke partij durft de deuren echt open te gooien? De Transparantie Kieswijzer van Open State Foundation wijst de weg.
Open State analyseerde de verkiezingsprogramma’s van alle partijen met zetels in de Tweede Kamer. Daarbij hebben we ons gericht op de drie belangrijkste thema’s om de overheid te openen:
- Wet open overheid: Zorg voor actieve openbaarmaking en snelle openbaarmaking op verzoek;
- Lobbytransparantie: Maak lobbyen voor iedereen transparant met een lobbyregister;
- Algoritmetransparantie: Geef burgers inzicht in de AI en algoritmes die de overheid gebruikt met een verplicht algoritmeregister.
Per thema beoordeelden we of een partij ervoor kiest om transparantie actief en concreet te versterken (groen), gedeeltelijk te verbeteren, maar niet concreet (oranje), of juist te verzwakken vergeleken met hoe het nu gaat (rood).
De politieke vertrouwenscrisis lijkt verder vergroot, maar de uitweg blijft duidelijk: transparant bestuur. Voor die openheid is politieke moed en een duidelijke koerswijziging nodig. De partijprogramma’s laten zien dat de weg naar openheid er ligt, maar niet elke partij ervoor kiest om die in te slaan. Kijk zelf en kies open!
Het artikel gaat door onder de tabel. Beweeg je muis over of tik op een cel om het standpunt van de partij te lezen, of bekijk de informatie in een spreadsheet.
Transparantie Kieswijzer
| Partij | Wet open overheid | Lobbytransparantie | Algoritmetransparantie |
|---|---|---|---|
| GL-PvdA | |||
| SP | |||
| Volt | |||
| NSC | |||
| D66 | |||
| PvdD | |||
| CU | |||
| PVV | |||
| FVD | |||
| BBB | |||
| SGP | |||
| CDA | |||
| VVD | |||
| JA21 |
Noot: Alleen DENK heeft nog geen verkiezingsprogramma gepubliceerd. Voor enkele andere partijen geldt dat hun programma nog niet definitief is vastgesteld.
Wet open overheid
De Wet open overheid (Woo) beschermt ons recht op informatie, maar is ook al jaren onderwerp van politieke discussie. Het standpunt over handhaving van de Woo verandert dan ook vaak in het politieke belang van de partij. Een goed voorbeeld hiervan zien we dit jaar bij de BBB. Zo stond in hun partijprogramma in 2023 over de Woo dat “als de rechter oordeelt dat aan een Woo-verzoek moet worden voldaan, dan voert de overheid dit uit.” Nu, twee jaar later, heeft demissionair minister Femke Wiersma van de BBB meerdere rechtszaken verloren op precies dit punt: de handhaving van de Woo. Het is dan ook geen verrassing dat de BBB dit jaar in onze kieswijzer rood kleurt. De BBB pleit net als de SGP voor inperking van de Woo.
Ook het CDA kleurt deze verkiezingen rood. In het partijprogramma staat dat het CDA de Woo "efficiënter" wil maken. Wat deze efficiëntie inhoudt, werd duidelijk tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen waar Bontenbal stelde dat de Wet open overheid en de AVG kritisch tegen het licht moeten worden gehouden om zo het vertrouwen te herstellen. Bontenbal stelde voor om de komende maanden te kijken waar wetten en regels vereenvoudigd en geschrapt kunnen worden. Uithollen of schrappen van de Woo wordt omschreven als herstel van vertrouwen, terwijl dit het inzichtelijk maken van bestuurlijk handelen juist ondermijnt.
Groen kleuren de partijen Groenlinks-PvdA, D66, SP, PvdD, Volt en NSC. Dit betekent dat deze partijen staan voor een versterking van de handhaving Woo en ook concretiseren hoe ze deze versterking willen bewerkstelligen. Zo pleiten GL-PvdA en D66 voor een betere informatiehuishouding waarbij GL-PvdA expliciet spreekt over het vaker halen van wettelijke deadlines voor Woo-verzoeken. SP, NSC en PvdD staan voor een betere uitvoering van de Woo, waarbij PvdD concreet spreekt van het minder weglakken van informatie. De SP gaat uit van het “openbaar, tenzij”-principe en pleit voor actieve openbaarmaking tenzij er uitzonderlijke redenen zijn voor geheimhouding. Volt pleit voor een verruiming van het begrip informatie. Zo pleiten zij voor het opnemen van ambtelijke adviezen in de Woo en willen zij dat de communicatie via alle kanalen automatisch wordt opgeslagen.
Lobbytransparantie
Belangenorganisaties zijn niet weg te denken uit Den Haag. Daar is niets mis mee, want het is de taak van de overheid om te luisteren naar de samenleving. Maar dan moet wel duidelijk zijn welke organisaties met welke politici praten en welke invloed zij hebben op beleid. Daar gaat het nu fout; het is onnavolgbaar welke lobbyisten toegang hebben tot de macht. Bewindspersonen houden hun openbare agenda’s slecht bij, zo blijkt uit onderzoek na onderzoek van Open State.
Anticorruptiewaakhond GRECO adviseerde al in 2019 om een lobbyregister in te voeren: een helder overzicht van de contacten tussen lobbyisten en bewindspersonen en topambtenaren. Ook een rapport in opdracht van toenmalig minister Hugo de Jonge kwam tot diezelfde conclusie. Inmiddels heeft een meerderheid van de Tweede Kamer zich al drie keer uitgesproken voor zo’n register. Toch besloten drie opeenvolgende kabinetten de invoering telkens uit te stellen.
Deze week meldde demissionair minister Frank Rijkaart dat hij ‘eventuele vervolgstappen’ aan een nieuw kabinet overlaat. Als het aan GL-PvdA, D66, SP, PvdD, Volt en NSC ligt, kiest dat kabinet wél voor een lobbyregister. De coalitie voor het lobbyregister is daarmee onveranderd gebleven sinds de vorige verkiezing. Deze zes partijen spreken in hun verkiezingsprogramma’s opnieuw duidelijk over de noodzaak om een verplicht register in te voeren. Ook stellen Volt en PvdD een onafhankelijke lobby-toezichthouder voor, en wil NSC integriteitsregels voor bewindspersonen in de wet vastleggen.
Ook de Tweede Kamerfracties van de ChristenUnie, PVV en FVD stemden dit jaar voor een lobbyregister, maar bij deze partijen ontbreekt het onderwerp in hun programma’s. De ChristenUnie pleit wel voor een lobbyregister in EU-verband, maar laat in het midden of ook een Nederlands lobbyregister tot hun plannen behoort. Ook het CDA, de VVD, BBB, JA21 en SGP laten het thema lobbytransparantie onbenoemd in hun partijprogramma’s, maar stemden in het verleden tegen moties om een lobbyregister in te stellen.
Lees meer over lobbytransparantie.
Algoritmetransparantie
De afgelopen jaren is kunstmatige intelligentie in een stroomversnelling geraakt. Ook overheden experimenteren steeds vaker met AI. Dat schept kansen, maar het toeslagenschandaal maakte pijnlijk duidelijk hoeveel schade kan ontstaan wanneer algoritmes ondoorzichtig blijven. Het algoritmeregister is opgezet om burgers inzicht te geven in de algoritmes die de overheid inzet en de risico’s die daarbij horen. Maar omdat deelname vrijwillig is, blijft het register onvolledig.
Afgelopen maand weigerde het demissionaire kabinet nog om registratie in het algoritmeregister verplicht te stellen. Volt en NSC noemen desondanks expliciet in hun programma’s dat vastlegging in het register verplicht moet worden. Waar GL-PvdA transparantie over geautomatiseerde besluitvorming ook wettelijk wil verplichten, sluit de SP besluitvorming waarbij geen mens betrokken is helemaal uit.
Ook het CDA en de ChristenUnie wilden bij de vorige verkiezing meer algoritmetransparantie, maar het onderwerp ontbreekt opvallend genoeg nu volledig in beide programma’s. De SGP en BBB noemen transparantie wel als één van de randvoorwaarden voor het verantwoordelijk inzetten van AI, maar maken dit niet concreet. D66 richt zich enkel op controle door toezichthouders, en de PvdD beperkt transparantie tot inlichtingendiensten.
De VVD en JA21 kiezen voor een stap terug op het gebied van algoritmetransparantie door zich enkel te richten op het stimuleren van innovatie. De VVD wil in dat kader de Europese AI Act “versoepelen”, die verantwoord gebruik door overheden waarborgt. JA21 vindt dat niet ethische kaders, maar productiviteit het uitgangspunt moet zijn bij de inzet van AI. Deze partijen lijken hiermee de risico’s van ondoorzichtige algoritmes minder zwaar te laten wegen.
Lees meer over algoritmetransparantie.
Conclusie
De Transparantie Kieswijzer laat een duidelijke scheiding zien tussen partijen die transparantie een warm hart toedragen en partijen die het thema geen aandacht geven of zelfs stappen terug willen zetten. Concrete voorstellen en heldere visies vinden we bij GL-PvdA, D66, SP, PvdD, Volt en NSC. Daartegenover laten ChristenUnie, FVD en PVV in hun programma’s niet zien hoe zij over transparantie denken.
De kieswijzer kleurt dit jaar ook aanzienlijk roder. Waar we in 2023 geen partijen vonden die kozen voor stappen terug op openheid, lazen we nu vijf programma’s die dat wel doen. VVD en JA21 verkiezen innovatie en productiviteit boven transparantie. En CDA, BBB en SGP doen elk eigen voorstellen om het recht op informatie uit de Wet open overheid af te zwakken.
Het contrast tussen NSC, dat alle transparantiethema’s omarmt, en CDA, dat de Woo wil afzwakken en lobby- en algoritmetransparantie negeert, springt in het oog. Hierdoor krijgt de transparante koers die door Pieter Omtzigt werd ingezet een onzekere toekomst in het politieke midden.
Het is duidelijk dat de kiezer 29 oktober wat te kiezen heeft op het gebied van transparantie.