Open State Foundation en Expertisecentrum voor Woo-verzoekers SPOON, maatschappelijke organisaties gespecialiseerd in de open overheid, zijn zeer bezorgd over de oproepen vanuit de ambtenarij en het CDA om de Wet open overheid (Woo) vergaand aan te passen. Dit pas enkele jaren na de invoering van de wet. We stuurden een position paper aan de formateur waarin we uitleggen waarom.
Woo onder vuur
In een brief aan de formateur stelt het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) voor om het recht op informatie in te perken door de Woo te “vereenvoudigen en te begrenzen”. CDA fractievoorzitter Henri Bontenbal deed daar nog een schepje bovenop en noemde de Woo “een doorn in het oog” tijdens het kamerdebat op 10 december. Eerder stuurden de secretarissen-generaal al een voorstel waarin ook zij aansturen op een inperking van de wet. Daarmee komt een fundamenteel recht onder druk te staan.
BZK stelt dat er binnen het huidige wettelijke kader geen ruimte is om de uitvoering van de wet nog te verbeteren. Daarom willen zij grenzen stellen aan de omvang van Woo-verzoeken. Een ander idee is om documenten, zoals interne mails, ambtelijke adviezen en concepten, uit te sluiten van openbaarmaking. Ook klinkt er een pleidooi voor het aanscherpen van uitzonderingsgronden, op basis waarvan bestuursorganen in het kader van algemeen belang informatie kunnen weigeren.
Voorbarig
Deze pleidooien voor een aanpassing van de wet zijn voorbarig. De Wet open overheid is na 10 jaar zorgvuldige beraadslaging in het parlement pas in 2022 ingevoerd. De wet verving de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) als belangrijk middel voor journalisten en andere burgers om toegang tot overheidsinformatie te krijgen.
De Woo kreeg na het Toeslagenschandaal een belangrijke rol toebedeeld in de totstandkoming van een nieuwe, open en transparante bestuurscultuur. Tegelijkertijd was duidelijk dat bestuursorganen te maken hadden met langdurig achterstallig onderhoud aan de informatiehuishouding. Het was op voorhand duidelijk dat structurele verbetering nog jaren zou kosten.
Position paper
In de position paper stellen wij voor de Woo niet te politiseren, maar het verstrekken van informatie feitelijk te maken. Daarmee kunnen lange parafenlijnen verdwijnen. Hier kan Nederland een goed voorbeeld nemen aan de Scandinavische landen die burgers rechtstreeks binnen een paar dagen de gevraagde informatie verstrekken (inclusief e-mails). Een slecht voorbeeld is de interventie van minister Wiersma bij de Woo-verzoeken naar emissiegegevens van stallen.
Het zoekproces kan vele malen sneller als dit wordt overgelaten aan informatie-specialisten. De zogenoemde ‘Groningse aanpak’ (zoeken op een datagedreven manier in samenwerking met de verzoeker) leert dat met de goede autorisatie razendsnel kan worden gezocht door grote hoeveelheden documenten en data. Onlangs heeft het ministerie van Financiën berekend dat bij een goede inrichting van het zoekproces, dit binnen 48 uur kan.
En tot slot: zet in op proactieve openbaarmaking, met name dossiers waar veel maatschappelijke belangstelling voor is. Deze mogelijkheid staat al vanaf dag één in de Woo en het is dan ook opmerkelijk dat BZK nu nog aankondigt daar op in te gaan zetten.
Breed tegengeluid
De aanval op de Woo leidde tot kritiek uit uiteenlopende hoeken, waaronder het maatschappelijk middenveld, de journalistiek en politiek. Zo riep Open State Foundation samen met SPOON, Bits of Freedom, Transparency International, SETUP, Instituut Maatschappelijke Innovatie en Waag Futurelab via sociale media de toekomstige coalitie en Kamerleden op om elke inperking van de Woo tegen te gaan.
Een collectief van mediaorganisaties bestaande uit De Nederlandse Vereniging van Journalisten, het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren, Free Press Unlimited, de Vereniging van Onderzoeksjournalisten en NDP Nieuwsmedia stuurde een brandbrief aan formateur Letschert. Zij verzoeken de overheid eerst haar eigen informatieprocessen op orde te brengen, waarbij zij verwijzen naar de praktische tips die Open State samen met een groep journalisten van VVOJ opstelde in het Woo-Witboek voor Woo-ambtenaren.
Vanmorgen verscheen in de Telegraaf nog een brief die aandringt op de Woo niet te begrenzen, ondertekend door 76 journalisten. Het feit dat de journalisten werkzaam zijn voor media met uiteenlopende signaturen getuigt van een groot gevoel van urgentie.
In een uitgebreid opinieartikel in de Volkskrant stelt Frank Hendrickx vraagtekens bij het beeld dat rond de Woo is ontstaan. Hij wijst erop dat factcheckers van EenVandaag eerdere beweringen over ‘honderden ambtenaren die non-stop bezig zouden zijn met Woo-verzoeken’ al hebben bestempeld als fictie. Dat beeld blijft desondanks hardnekkig rondzingen in het politieke debat.
En ook uit de politiek klonk kritiek. Tweede Kamerlid Dassen (Volt) stelde schriftelijke vragen over de brief van BZK aan de formateur. Daarbij stelde hij de vraag aan de minister: “Acht u het getuigen van goed bestuur om conclusies te trekken over de werking van de Woo voordat de wettelijke evaluatie heeft plaatsgevonden?”
Baten van transparantie
En tot slot nog een belangrijk advies uit onze position paper: kijk niet alleen naar de kosten van de Woo, maar ook naar de baten. Evaluaties vanuit BZK zijn steeds gericht op de kosten van de uitvoering van de Woo. Toch heeft de Woo geholpen diverse misstanden eerder aan het licht te brengen, zoals de Toeslagenaffaire, de mondkapjesdeal en het slechte beleid rondom het STAP-budget. De baten die hieruit voortvloeien, overstijgen de kosten ruim. Begin 2026 brengt Open State een rapport uit dat de baten in kaart brengt.