Tom Kunzler, adjunct-directeur Open State Foundation neemt na vijf jaar werken bij Open State Foundation met deze bijdrage afscheid. Per 25 november gaat hij aan de slag als adviseur bij Public Matters. Deze column verscheen op 14 november ook op iBestuur.
“Wetten zijn als worsten, je wil liever niet zien hoe ze gemaakt worden”, aldus Otto von Bismarck.
Nu heb ik me bij Open State Foundation juist vijf jaar ingezet om te laten zien hoe deze worsten gemaakt worden. Want goed bestuur voelt zich goed gecontroleerd en dat is sinds 1848 dan ook het uitgangspunt van ons politiek bestel. Maar dit Huis van Thorbecke uit 1848 piept en kraakt onder de digitale transformatie. In elke ruimte van dit Huis staat een eigen server met sofware te pruttelen met een eigen IT-team en zakken publiek geld om problemen op te lossen. In mijn laatste iBestuurbijdrage daarom een oproep tot digitale centralisatie om te komen tot een Smart Home of Thorbecke.*
In vijf jaar tijd heb ik de overheid opener zien worden. In plaats van uitleggen wat open data is en waarom het nuttig is, gaan de gesprekken steeds vaker over het hoe van open data. De beschikbaarheid en gebruik van open data zijn toegenomen. Mede dankzij betere wetgeving zoals de Wet hergebruik overheidsinformatie en de aanstaande Wet open overheid (Woo). Deze wetten zorgen voor een broodnodige cultuurverandering. Want een beetje Woo-paniek kan de Nederlandse overheid goed gebruiken. Net als dat de AVG-paniek heeft geleid tot meer aandacht voor privacy.
Tekortkomingen van de digitale autonomie
Maar na vijf jaar ben ik te vaak tegen de tekortkomingen opgelopen van de digitale autonomie van Nederlandse overheden. Met het sociaal domein en de Omgevingswet worden steeds meer taken gedecentraliseerd. De gedachte: de overheid wordt dichter bij de burger en ondernemer gebracht. Maar laten we het dan ook eens hebben over taken die beter centraal uitgevoerd kunnen worden. Omdat het niet zinnig is dat 355 gemeenten + 12 provincies + 21 waterschappen + 12 ministeries en + een onbekend aantal andere bestuursorganen hun eigen digitale wiel aan het uitvinden zijn.
Zo staat me een verhaal bij van de gemeente Amsterdam die voor elk stadsdeel een ander systeem had voor het aanvragen van paspoorten en rijbewijzen. Bij de overgang naar een centrale stad kostte het natuurlijk een flinke duit om naar een centraal systeem te gaan. Verder verbaasde het me dat Nederlandse ministeries een stuk of drie verschillende zaaksystemen gebruiken. En waarom moet elke gemeente een andere website hebben? Ze voeren toch bijna exact dezelfde taken uit? Één websitebouwer en designer in de arm nemen en voor elke gemeente een ander logootje en kleurstelling en klaar is Kees. Uiteraard kan een websitebouwer prima rekening houden met de bestaande verschillen die bestaan tussen taken en uitvoering bij gemeenten.
Geldverspilling tegengaan met digitale centralisatie
Het aanbesteden, bouwen, onderhouden of archiveren van de digitale basisinfrastructuur van Nederlandse overheden is een hels en prijzig karwei door deze doorgeschoten digitale autonomie. Ik vraag me wel eens af hoeveel publiek geld we kunnen besparen als we de digitale basisinfra voor de hele overheid eens per tien jaar centraal zouden aanbesteden. Want wat de gemeente Amsterdam kan in de transformatie naar één centrale stad, kan toch ook voor heel Nederland? Digitale centralisatie bespaart niet alleen geld, ook de informatiehuishouding van overheden gaat er zienderogen op vooruit als we met dezelfde systemen gaan werken.
Er hoeft namelijk maar één koppeling gebouwd te worden tussen zaakystemen die uitwisselen met andere systemen. In plaats van 15 koppelvlakken te ondersteunen of leveranciers lief aan te kijken of zij een standaard willen inbouwen, hoeft er maar één koppelvlak standaard ondersteund te worden. Na tien jaar overstappen naar een nieuw systeem is ook een stuk makkelijker omdat migratie maar vanuit een systeem dient plaats te vinden. Als we tijdens de aanbesteding dan ook nog kiezen voor open source systemen dan kan iedere overheid naar hartenlust systemen uitbreiden en deze code weer delen met andere overheden.
Het gebruik van open data stokt vaak omdat niet alle overheden dezelfde data delen. En wanneer ze deze data delen, is deze data vaak per overheid verschillend. Niemand gaat voor zijn lol 355 gemeentelijke datasets opzoeken, opvragen en daarna standaardiseren. Het moeilijk kunnen ontsluiten en het niet gebruiken van standaarden is daarom funest voor een open overheid, maar ook voor hoe de overheid zelf met de eigen data kan werken. De digitale autonomie met een wildgroei aan systemen draagt hier alleszins aan bij.
Een goede coördinatie als alternatief
Mochten we het besteden van extra publiek geld geen probleem vinden, dan is er gelukkig nog een alternatieve oplossing. In ‘Nederland Polderland’ zijn we nogal wars van verplichtingen. En al helemaal verplichtingen van de Rijksoverheid richting decentrale overheden. Verplichten kan alleen nadat er diverse werkgroepen zich gebogen hebben over de vraag hoe we overheden kunnen verleiden en dit beleid na een jaar of vijf niet blijkt te werken. Dus het kan dan op papier wel een goed idee zijn om de digitale basisinfrastructuur centraler te organiseren, waarschijnlijk gaat het niet werken in Nederland. Dat hoeft niet per se een probleem te zijn, mits de coördinatie voor digitalisering op orde is. Want het hoeft geen probleem te zijn als elke overheid een ander zaaksysteem of CMS gebruikt, zolang we maar dezelfde standaarden met elkaar afspreken voor het opslaan en uitwisselen van informatie.
Maar welke coördinatie hebben we precies op digitalisering? Het ministerie van Binnenlandse Zaken is ervoor verantwoordelijk dat alle overheden digitaal op orde zijn. Daarnaast zijn vooral de koepelorganisaties en organisaties zoals Geonovum aan zet om standaarden op te zetten. De standaarden worden dan op eigen lijstjes geplaatst of aangemeld bij het Forum Standaardisatie. Deze worden dan voorzien van het predicaat ‘aanbevolen’ of ‘pas toe, of leg uit’ en krijgen daarmee een officiële status.
Waar is de coördinatie en handhaving?
Maar wat gaat hier mis? Uit mijn eigen ervaring met standaardisatieprojecten twee zaken: coördinatie en handhaving. Ik zal als voorbeeld de Wet open overheid nemen. Deze Wet komt met een lijst van documenten die elke overheid verplicht na twee weken moet gaan publiceren. Allereerst zijn er drie uitvoeringstoetsen uitgevoerd. Een voor de Rijksoverheid, een voor gemeenten en een voor zowel provincies als waterschappen. Wat me heeft verbaasd is dat er drie verschillende rapporten gemaakt moesten worden en niet een voor de gehele overheid. Wat is het verschil voor gemeenten of provincies wanneer het gaat om het publiceren van klachten of subsidiebeschikkingen?
Vanuit Open State Foundation ijveren we voor standaardisatie van informatie die als gevolg van de Wet open overheid actief openbaar gemaakt gaat worden. Het is fijn als gemeentelijke klachten op dezelfde manier en dezelfde plek gepubliceerd worden, net als dat het fijn is om raads- en Stateninformatie goed te kunnen vergelijken. Dit maakt de documenten een stuk bruikbaarder en toegankelijker. Je zou dus denken dat er een interbestuurlijk team bezig is om standaarden te bedenken voor deze Woo-documentenlijst.
Helaas is dat niet zo. Ook voor de Wet open overheid worden standaarden niet verplicht gesteld. Zo vraagt uitvoeringsorganisatie KOOP niet om sjablonen of standaarden voor publicatie van documenten op het Wet open overheid platform PLOOI. Dus heeft Open State zelf bijgedragen aan interbestuurlijke standaardisatie van twee type documenten. Geen makkelijke opdracht. Want hoe laat je verschillende bestuurslagen goed met elkaar samenwerken? Wie trekt de portemonnee? Hoe ga je het beheer regelen? Moet je dan werkelijk per project een interbestuurlijke werkgroep inclusief klankbordgroep en budget regelen? We willen toch graag voorkomen dat softwareleveranciers voor dezelfde systemen aan een aparte standaard per bestuurslaag moeten voldoen?
Het tweede probleem is de gebrekkige handhaving. Je kan dan wel een standaard bij een koepelorganisatie op een lijst krijgen of aanmelden bij het Forum Standaardisatie. Het ligt volledig bij de overheid of de softwareleverancier of zij überhaupt deze standaarden gaan gebruiken of inbouwen. Tenzij het in wetgeving verankerd is en iemand gaat handhaven of naar de rechter stapt. Het probleem zit hem dus nu vooral in hoe krijg je overheden zo ver om deze standaard te gebruiken en hoe krijg je leveranciers zover om standaarden daadwerkelijk in te bouwen.
Met NL Digibeter regie op de digitale autonomie
Gelukkig werkt staatssecretaris Knops (BZK) aan de wet Digitale Overheid die een grondslag biedt om overheidsorganisaties te verplichten om open standaarden te gaan gebruiken. In de agenda NL Digibeter staat dat in een standaardisatieagenda uitgewerkt gaat worden hoe toezicht en handhaving hierop vorm moet krijgen. Mijn suggestie: vorm het Forum Standaardisatie om tot een Autoriteit Standaardisatie met vertegenwoordigers van elke bestuurslaag. Geef deze autoriteit de bevoegdheid en budgetten om standaardisatie interbestuurlijk te initiëren en coördineren en geef ze een stok om mee te slaan. Laat ze monitoren en handhaven richting overheden en softwareleveranciers op het gebruik van deze standaarden en boetes uitdelen wanneer dat niet gebeurt zonder zinnige reden.
Het is tijd om het antieke Huis van Thorbecke te verbouwen tot een Smart Home. Een open overheid, privacy, archieven en de zinnige besteding van ons belastinggeld zijn niet langer gebaat bij de wanorde die de digitale autonomie met zich meebrengt. Dus de vijf jaar die ik ingezet heb voor een open overheid besluit ik graag met de hartenkreet: overheid werk toe aan de broodnodige digitale centralisatie. Ga slim samen inkopen of zorg voor strakke coördinatie en naleving op het gebruik van standaarden. De samenleving zal u dankbaar zijn!
Wobcast
Ralph Mooijekind maakt een podcastreeks over openbaarheid van bestuur. In de eerste editie van deze Wobcast blikt Tom Kunzler terug op vijf jaar werken voor een open overheid bij Open State Foundation ofwel een terugblik op zijn werk als diplomatieke activist.. Beluister de Wobcast via iTunes of Spotify.